AV ARNE TORP

Alle nordmenn kjenner uttrykk av typen far sin hatt. Somme veit sikkert også at dette er ein måte å uttrykke eigedomstilhøve på som tradisjonelt har vore mest nytta vest og nord i landet.

I andre landsdelar har ein i staden sagt t.d. hatten hans far eller fars hatt. Den siste uttrykksmåten – såkalla s-genitiv – er jo den tradisjonelle i bokmålet, men han er også nytta i ein del dialektar lengst sør i landet – først og fremst i Aust-Agder og Telemark. Seiemåten med hans kan brukast overalt der det heiter han far, og det vil stort sett seie heile landet utanom nettopp stroket Agder-Telemark. Dessutan kan alle sjølvsagt uttrykke eigedomstilhøve med preposisjon, t.d. hatten til far.

Alle dei eigedomsuttrykka som er nemnde i det siste avsnittet, har vakse fram på nordisk grunn, utan påviseleg påverknad utanfrå. Det gjeld derimot ikkje uttrykksmåten i innleiinga, far sin hatt. Dette er ein konstruksjon ein reknar med har oppstått under framand påverknad, og det meir eller mindre folkelege namnet på denne seiemåten, garpegenitiv, fortel om det framande opphavet. Garpar var nemleg eit oppnamn folk i Bergen brukte om dei tyske kjøpmennene i den tida hansaen var ein maktfaktor i byen. På gammalnorsk tyder ordet garp noe slikt som storskrytar, og ein kan vel derfor rekne med at det vitnar om eit visst motsetningstilhøve mellom hansakjøpmennene og dei innfødde bergensarane.

Nedertysk – det nordeuropeiske handelsspråket i mellomalderen

Trass i dette må der ha vore mykje kontakt mellom dei to gruppene, elles ville sikkert ikkje den språklege påverknaden på norsken ha vore så stor som han faktisk er. Langt innpå ein tredel av dei orda me bruker til dagleg i moderne norsk, har nemleg opphavet sitt i hansaspråket – nedertysk. Eit uttrykk for kor kraftig språket er blitt farga av nedertysk, ser ein t.d. i at begge dei vanlegaste orda for det å bruke språket, nemleg prate og snakke, er nedertyske lånord – og det same gjeld alle dei andre orda som er utheva i den siste setninga.

Korfor må garpegenitiven vere lånt?

Nå er det sikkert ikkje alle som utan vidare ser at garpegenitiven må vere slik ein framand fugl som det har vore hevda – ordet sin er norsk nok i alle fall. Det som gjer at ein likevel kan gå ut frå som sikkert at konstruksjonen må vere lånt, er det at denne bruken av ordet sin i det heile tatt ikkje høver med den måten dette ordet elles blir brukt på i nordisk.

Ein «nordisk» bruk av sin har me i ei setning som Ola tok hatten sin. Her viser sin til Ola, som er subjektet i setninga. Dersom Ola tar hatten til ein annan mann, heiter det derimot Ola tok hatten hans. Det såkalla refleksive eigedomspronomenet sin kan altså bare brukast når eigaren er subjekt i setninga – dersom eigaren ikkje er subjekt, må ein bruke hans (eller hennes). Me ser at dette stemmer også i ei setning som Ola tok hatten hans far, som altså er ein reint nordisk konstruksjon.

I setninga Ola tok far sin hatt er derimot sin brukt, trass i at eigaren ikkje er subjektet. Denne uttrykksmåten kan derfor ikkje forklarast ut frå tradisjonell nordisk språkbruk. Det er derimot rimeleg at ein her har å gjøre med ei ordrett overføring av det likelydande nedertyske ordet sin, som både tyder sin og hans, akkurat som det høgtyske sein eller det nederlandske zijn. På nederlandsk er det t.d. heilt normalt å seie Jan zijn hoed, som utan vidare kan omsetjast til Jan sin hatt med garpegenitiv.

Innvandrar med lågstatus

Framandt språkgods som blir lånt inn i eit mål, plar gjerne få høg status i det nye målet – tenk bare på alle dei «vanskelege» framandorda mange liker å briske seg med. Slik har det merkeleg nok ikkje vore med garpegenitiven. Tvert om har denne uttrykksmåten mest vore assosiert med folkeleg talemål – og altså først og fremst vest og nord i landet. Grunnen til at han ikkje har vore godtatt i det austnorske danna talemålet, er sikkert det at han aldri har fått noen fast plass i det norsk-danske skriftmålet – sjølv om me nok finn spreidde døme fleire hundre år attende i tida, t.d. i tekstar frå Bergen. Årsaka til at skriftmålet ikkje aksepterte garpegenitiven, var sjølvsagt i sin tur at han var ukjend i Danmark.

Heller ikkje i nynorsk har alle vore villige til å godta denne uttrykksmåten. Dei som ville at nynorsk skulle halde på ein gammalvoren, høglagd stil, har forkasta han – ikkje minst fordi han ikkje hadde gammalt heimleg opphav. Dei meir folkemålsnære har derimot gjerne brukt garpegenitiv.

Den nye framgangen

I det siste meiner eg der har vore ein stadig auke i bruken av garpegenitiv også i bokmål. Rett nok har eg ikkje granska fenomenet systematisk, men i alle fall legg eg stadig merke til garpegenitivar i tekstar på bokmål, og det slett ikkje bare i slikt som er skrive av vestlendingar. (Eg kan her elles vise til Arne Gallis, som har registrert det same i NRK, jf. Gallis i Maal og Minne 1982 og 1984.) Grunnen er rett og slett det at garpegenitiven i dag ikkje lenger er avgrensa til talemålet «vest og nord i landet» – i dag kan ein høre han overalt!

Nå er det på ingen måte daglegdags at folkelege uttrykksmåtar frå Vestlandet slår gjennom hos dei breie lag av folket elles i landet. Kva kan så grunnen vere til den språklege vestlandsimporten i dette spesielle tilfellet?

Ord eller ending?

I garpegenitivskonstruksjonen er sin eit eige ord og ser også ut som eit ord. S-genitiven derimot ser ut som om han er ei vanleg bøyingsending, men «oppfører seg» likevel på mange måtar som eit eige ord.

Nå er der sikkert dei som meiner at s-genitiven heilt og fullt er ei bøyingsending, og at det derfor ikkje er noe grunnlag for å snakke om at han skulle vere noe anna. I denne samanhengen vil eg då minne om slikt som at me kan ha s-genitiv på slutten av ei heilordgruppe, t.d. kongen av Danmarks krone. Dette uttrykket tyder, som alle veit, at det er kongen som eig krona, og ikkje Danmark, trass i at s-en står etter dette siste ordet. At s-en står der, blir of tast forklart med at kongen av Danmark er eit omgrep, og at s-en derfor må stå etter heile «omgrepet».

Men andre udiskutable endingar hoppar ikkje til enden av ei ordgruppe på den måten som s-en gjør. I uttrykket kongens krone har jo det første ordet to «endingar», både bestemt artikkel og s-genitiv, men det er bare s-en som hoppar til slutten av gruppa når me henger på av Danmark – det heiter jo ikkje *konge av Danmarkens krone! Me ser altså at denne s-en oppfører seg meir som eit grammatisk formord (ein såkalla postposisjon) enn som ei vanleg ending. Men eit norsk ord kan jo ikkje bestå av bare ein konsonant, og derfor er det vanskeleg å seie at s-genitiven er eit «ord» også. Konklusjonen blir dermed, for å seie det populært, at s-genitiven verken er fugl eller fisk.

Den reddande engelen?

I denne plagsame situasjonen er det så garpegenitiven kjem flygande så å seie som den reddande engelen, for den er i alle fall så avgjort fugl – det vil seie eit ord. Dermed er jamvekta oppretta – språket har fått eit eigedomsuttrykk som både fungerer som og ser ut som eit ord.

Omsider ser det altså ut som om denne nordtyske innvandraren er blitt godtatt også på Austlandet – om lag eit halvt tusenår etter ein må rekne med han steig i land på Tyskebrygga i Bergen.

(Språknytt 4/1988)

Er garpegenitiven egentlig «jydegenitiv»?

I Språknytt nr. 1 1989 har den danske forfatteren Søren Sørensen kommentert min artikkel om såkalt garpegenitiv («mannen sin hatt»), som stod i nr. 4 1988. Jeg hevda der at når denne konstruksjonen i dag forekommer i norsk, så må det opprinnelig komme av tysk påvirkning fra hanseatene i Bergen – de såkalte garpene. Sørensen peker i sin kommentar på at lignende konstruksjoner også er kjent fra jysk, og mener at det er naturligere å tenke seg en sammenheng mellom Norge og Jylland enn mellom Norge og Tyskland. Dette kan virke ganske besnærende – Jylland ligger jo unektelig nærmere oss enn Tyskland gjør. Likevel mener jeg det er rimeligere å anta at det faktisk er «garpene» som er ansvarlige for at denne konstruksjonen finnes i norsk i dag.

Garpegenitivens utbredelse i Norge

Den viktigste grunnen til dette er den dialektgeografiske utbredelsen av garpegenitiv her i landet. Tradisjonelt har denne uttrykksmåten bare vært brukt på Vestlandet og i Trøndelag og Nord-Norge – med andre ord nettopp i det området som tidligere hadde handelen sin med Bergen. Typisk «danske» språkdrag bruker vi derimot helst å finne lengst sør i landet, som rimelig kan være – tenk f.eks. på «den bløde kyststribe». Når vi kommer på Sørlandet, finner vi derimot sin-genitiv bare lengst i vest (fra midt i Vest-Agder og videre vestover) – lenger øst er det s-genitiven som overtar («mannens hatt») – og den er det ikke urimelig å sette i forbindelse med dansk.

«Garpegenitiven» i jysk

En annen grunn til at jeg ikke trur på noe samband mellom den jyske og den norske sin-genitiven, er av reint språklig natur. I artikkelen sin siterer Sørensen fra vest jysk uttrykket æ præjst hans kone henner cykel si klokk, som han kaller «det smukkeste eksempel jeg har truffet». Den karakteristikken kan jeg gjerne være med på, for det illustrerer på en ypperlig måte også mitt poeng, nemlig at de vestjyske genitivsomskrivningene ikke er identiske med den norske garpegenitiven. Dette eksemplet ville med norsk garpegenitiv måtte bli presten si kone sin sykkel si klokke (= «præstekonens cykelklokke», som Sørensen forklarer).

I det vestjyske eksemplet legger vi merke til at det ikke bare er sin som brukes til å uttrykke eiendomsforholdet, men også hans og hendes, nemlig når eieren er en person (som «prest» el. «kone»). Sin brukes i denne dialekten bare når «eieren» er en ting (f.eks. en sykkel). På norsk er det derimot som kjent bare sin som brukes, uansett hvem «eieren» er.

Kan en likevel kalle Sørensens «smukke» eksempel for garpegenitiv? Konstruksjonen er unektelig ikke så helt ulik.

Etter mitt syn er det ikke utenkelig at den opprinnelig er oppstått på tysk område, og at den først seinere har spredt seg til Jylland. Men de reint språklige forutsetningene er for så vidt like «gode» eller «naturlige» både nord og sør for språkgrensa: Et plattysk Ole sin hut (= norsk Oles hatt eller Ole sin hatt) svarer nøyaktig til et sørlig jysk Ole sin hat og et nordlig Ole hans hat. På samme måte heter det er hans hatt på plattysk dat is sin hut, på sørlig jysk det er sin hat og på nordlig det er hans hat. Det er derfor etter mitt syn ikke noe som helst i veien for at disse jyske konstruksjonene med possessivpronomen kan ha utvikla seg på jysk område uavhengig av den parallelle uttrykksmåten i plattysk.

På norsk må det derimot hete det er hans hatt – det kan aldri hete det er sin hatt. Likevel heter det altså Ola sin hatt. Dette er vanskelig å få til å gå opp uten å ty til garpene som forklaring.

*

Jeg mener derfor der er både dialektgeografiske og reint språklige grunner til å anta at den norske sin-genitiven faktisk er garpegenitiv i ordets egentlige forstand – dvs. at den stammer fra hanseatene i Bergen – og at den ikke skyldes påvirkning fra jysk. Enda mindre sannsynlig forekommer det meg å være at jydene skulle fått sin «garpegenitiv» fra Norge – den er nok helst kommet sørfra den også – dersom den da ikke rett og slett er «hjemmelavet»!

(Språknytt 2/1989)